Piąty numer "Zeszytów Muzeum Stutthof"

Zapraszamy do lektury piątego numeru „Zeszytów Muzeum Stutthof”. Najnowszy numer cechuje dość duża różnorodność tematyczna. Sześć tekstów dotyczy bezpośrednio obozu koncentracyjnego Stutthof. Natomiast trzy artykuły podejmują inne problemy: działań militarnych na Żuławach, filmów o wojnie i dekonspiracji w strukturach AK na Pomorzu w 1942 r. Ten numer zeszytów jest więc próbą ukazania bogactwa problemów, którymi zajmują się badacze problematyki II wojny światowej.

Tom w części Artykuły przynosi siedem tekstów. Pięć z nich przygotowali pracownicy Muzeum Stutthof (Piotr Chruścielski, Danuta Drywa, Andrzej Gąsiorowski, Elżbieta Grot i Krzysztof Steyer), a dwa pozostałe badacze z IPN (Daniel Czerwiński) i Muzeum II Wojny Światowej (Tomasz Gliniecki). Oprócz tego w części Materiały zamieszczono artykuł przygotowany przez Agnieszkę Kłys (Muzeum Stutthof), a w części Biogramy jeden biogram.

Rozpoczynający zeszyt artykuł Piotra Chruścielskiego „Paragraf 175 w świetle zachowanej dokumentacji KL Stutthof. Zarys zagadnienia” porusza pomijany dotychczas przez badaczy temat osadzania przez nazistów w obozie koncentracyjnym Stutthof homoseksualistów. Tekst ten ma zatem w zasadzie pionierski charakter. Artykuł składa się z kilku wyraźnie wyodrębnionych części. Autor podkreśla we wstępie, że podejmuje jedynie próbę zarysowania głównych wątków problematyki. Najpierw daje krótki rys, ukazując zwalczanie w III Rzeszy homoseksualistów przez nazistów. Koncentruje się przy tym na aspekcie prawnym, omawiając kolejne akty prawne umożliwiające represje wobec homoseksualistów. Inspiracją do podjęcia tego tematu stały się losy Fritza Pehwego, które zamieszczono w kolejnej części artykułu. Autor przedstawił drogę Pehwego do KL Stutthof oraz jego sytuację w tym obozie. Kolejna część artykułu ma już charakter rozważań o bardziej szczegółowym charakterze, zawiera bowiem analizę dokonaną na podstawie zachowanych oryginalnych dokumentów. Omawia ogólnie sytuację 54 więźniów obozu Stutthof formalnie osadzonych na podstawie paragrafu 175. Artykuł kończą rozważania o powojennych losach Pehwego.

Daniel Czerwiński w mającym charakter przyczynku artykule „Dąbrowszczacy w Stutthofie – przyczynek do historii obozu” omawia losy trzech Polaków, uczestników wojny domowej w Hiszpanii, zwanych po wojnie dąbrowszczakami. Przedstawia kolejno sylwetki: Feliksa Bulińskiego, Józefa Jaźwińskiego i Emanuela Treli, ich drogę do obozu Stutthof oraz powojenne losy. Bazę źródłową artykułu stanowią głównie dokumenty znajdujące się w archiwach polskich (Archiwum Muzeum Stutthof, Archiwum Akt Nowych, Archiwum IPN) i rosyjskich (Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Socjalno-Politiczieskoj Istorii).

Danuta Drywa w artykule „Więźniowie osadzeni w KL Stutthof za pomoc udzielaną Żydom” podejmuje temat dotychczas pomijany przez badaczy piszących o obozie Stutthof. Z dokonanych przez autorkę badań wynika, że w KL Stutthof osadzono, za kontakty z Żydami lub pomoc okazywaną Żydom, osoby pochodzące głównie z terenów wchodzących w skład Prus Wschodnich (rejencji ciechanowskiej oraz Białegostoku i okręgu białostockiego). Drywa szerzej omawia okoliczności aresztowania i osadzenia w obozie Stutthof poszczególnych więźniów oraz ich losy. W artykule zamieszczona jest też lista Polaków osadzonych w KL Stutthof w latach 1943–1944 za pomoc udzielaną Żydom, zawierająca podstawowe dane personalne (nazwisko i imię, datę urodzenia, miejsce zamieszkania), datę aresztowania, datę osadzenia w KL Stutthof, nazwę jednostki policyjnej kierującej do obozu i numer obozowy oraz dalsze losy więźniów.

Andrzej Gąsiorowski w artykule „Przyczyny i konsekwencje masowych aresztowań w pomorskich strukturach Armii Krajowej z lata 1942 roku” nie tylko omawia przyczyny i konsekwencje dużej „wsypy” w Okręgu Pomorskim AK z lata 1942 r., lecz także po raz pierwszy stawia interesujące hipotezy. W związku z tym, że nie zachowały się akta śledcze Gestapo gdańskiego, problematyka ta omówiona została na podstawie powojennych przekazów (relacje i wspomnienia) aresztowanych członków AK, przechowywanych w Archiwum Muzeum Stutthof i Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej w Toruniu.

Artykuł Tomasza Glinieckiego „Forsowanie Nogatu i ofensywa żuławska jednostek 42 Korpusu Strzeleckiego Armii Czerwonej w marcu 1945 roku” odbiega nieco swym charakterem od pozostałych tekstów zamieszczonych w tym numerze. Autor podejmuje w nim bowiem tematykę niedotyczącą bezpośrednio funkcjonowania obozu koncentracyjnego Stutthof. Omawia działania militarne związane z zajęciem przez Rosjan w 1945 r. Żuław, a więc terenów, na których położony był ten obóz.

Elżbieta Grot w artykule „Męczeństwo błogosławionych księży gdańskich w pamięci świadków – Polonii i więźniów obozu Stutthof” ukazuje sylwetki trzech polskich księży z Wolnego Miasta Gdańska: Bronisława Komorowskiego, Franciszka Rogaczewskiego i Mariana Góreckiego oraz ich tragiczne losy po 1 września 1939 r. Na podstawie relacji więźniów obozu Stutthof przedstawia szerzej szykanowanie ich w tym obozie. Autorka w końcowej części artykułu omówiła posiedzenia policyjnego sądu doraźnego (Standgericht) w początkach 1940 r., który wydał wyroki śmierci na 89 Polaków osadzonych w obozie Stutthof, wśród nich na trzech gdańskich księży, oraz okoliczności ich zamordowania i odnalezienia po wojnie ich szczątków w miejscu egzekucji. Artykuł kończą listy więźniów obozu Stutthof rozstrzelanych w dwóch egzekucjach: 11 stycznia 1940 r. i 22 marca 1940 r. oraz zdjęcia księży.

Krzysztof Steyer w artykule „Polskie komedie filmowe o czasach II wojny światowej” przedstawił najbardziej znane filmy z tego gatunku. Autor omówił poszczególne filmy w porządku chronologicznym, rozpoczynając od „Zakazanych piosenek” Leonarda Buczkowskiego, a kończąc na komedii „Złoto dezerterów”. Przedstawił okoliczności powstania tych filmów, omówił ogólnie ich treść (nieco szerzej opisując najważniejsze sceny) oraz podał podstawowe informacje o reżyserach i aktorach. Artykuł wzbogacają zdjęcia najbardziej charakterystycznych kadrów z omawianych filmów.

W części Biogramy Elżbieta Grot przedstawiła życiorys Wincentego Piaseckiego w artykule „Wincenty Juliusz Piasecki (1900–1940), ekonomista, pracownik Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku, zasłużony działacz społeczny i polityczny Polonii gdańskiej”.

Na koniec numeru Agnieszka Kłys w mającym źródłowy charakter artykule „Wykaz więźniów zmarłych w obozie Stutthof w latach 1939–1941” podjęła próbę ustalenia dokładnej liczby oraz nazwisk więźniów zmarłych w pierwszym okresie funkcjonowania obozu Stutthof. We wstępie przede wszystkim omówiła dwa źródła, kluczowe dla opracowania tego problemu: księgę cmentarza na Zaspie oraz księgę zmarłych urzędu stanu cywilnego wsi Stutthof. Zamieściła też cztery tabele, z których najważniejsza zawiera liczby więźniów zmarłych w poszczególnych miesiącach od września 1939 r. do grudnia 1941 r. Zasadniczą część artykułu stanowią dwa wykazy sporządzone w postaci tabel. Pierwszy to wykaz zmarłych więźniów obozu Stutthof opracowany na podstawie częściowo zachowanych dokumentów obozu Stutthof, księgi cmentarza Zaspa w Gdańsku, gdzie chowano zwłoki zmarłych więźniów Stutthofu w pierwszym okresie, oraz ksiąg zgonów wsi Stutthof. Zawiera ona podstawowe dane: nazwisko, imię, datę urodzenia, miejsce urodzenia, narodowość, numer obozowy (nie wszystkie udało się ustalić), datę zgonu oraz uwagi (tu podano zasadniczo miejsce pochówku lub okoliczności śmierci). Kolejność umieszczenia na liście określa data zgonu. Drugi wykaz ma jedynie charakter uzupełniający. Zawiera tylko 15 nazwisk Polaków – więźniów obozu Stutthof i opracowany został na podstawie aktów zgonu z lat 1946–1959 znajdujących się w USC w Sztutowie.

Andrzej Gąsiorowski
Piotr Tarnowski