Sztutowo czy Stutthof? Reportaże z terenu

Tożsamość regionalna mieszkańców Sztutowa ulega procesowi swoistego rozdwojenia – sztutowianie, z jednej strony, są depozytariuszami lokalnej pamięci nt. kształtowania się powojennego krajobrazu kulturowego i społecznego wsi, a więc posiadają świadomość bezpośredniego obcowania z elementami świadczącymi o Zagładzie, z drugiej zaś, są nieustanne konfrontowani z problemami codzienności, która jakże często daje przyczynek do zaprzeczania tragicznemu charakterowi przestrzeni.

1. Opis projektu:

Północna część Żuław oraz Mierzeja to teren zróżnicowany pod względem kulturowym i silnie naznaczony wydarzeniami historycznymi. Datą graniczną w historii rozwoju tego regionu jest II Wojna Światowa, której wybuch i konsekwencje zaważyły o trzech głównych uwarunkowaniach kulturowych specyficznych dla omawianego terenu: (1) w czasie wojny wieś Sztutowo funkcjonowała w sąsiedztwie obozu koncentracyjnego Stutthof, (2) po wojnie nastąpiło wysiedlenie ludności autochtonicznej, (3) ponowne zasiedlanie terenu przebiegało w ramach repatriacji i przesiedleń ludności z Kresów Wschodnich, Ukrainy, oraz centralnej i południowo-wschodniej Polski. Pamięć o KL Stutthof, jak i konieczność wytworzenia nowej tożsamości (nowo-osadniczej) stanowią do dnia dzisiejszego istotny element integrujący w świadomości społeczności lokalnej. Wspólna pamięć ma też wpływ na strategię budowania wizerunku regionu.

Głównym problemem badawczym projektu jest analiza dysonansu poznawczego ujawniającego się w przestrzeni fizycznej. Dysonans ten wynika z zatarcia granic oddzielających miejsce Zagłady (dziś objętego jurysdykcją Muzeum Stutthof) od Sztutowa – miejsca rekreacji, nadmorskiej wsi o charakterze turystycznym. Co szczególnie interesujące dla projektu, zauważony dysonans ma także bezpośrednie przełożenie na przestrzeń mentalną realizującą się w pamięci, postawach i zachowaniach wspólnoty lokalnej wsi Sztutowo i okolic. Tożsamość regionalna wspólnoty ulega procesowi swoistego rozdwojenia – sztutowianie, z jednej strony, są depozytariuszami lokalnej pamięci nt. kształtowania się powojennego krajobrazu kulturowego i społecznego wsi, a więc posiadają świadomość bezpośredniego obcowania z elementami świadczącymi o Zagładzie, z drugiej zaś, są nieustanne konfrontowani z problemami codzienności, która jakże często daje przyczynek do zaprzeczania tragicznemu charakterowi przestrzeni. Perspektywa przyjęta przez mieszkańców Sztutowa względem przeszłości zamieszkiwanej przestrzeni wydaje się też ważna, gdyż stanowiąc tzw. „wiedzę lokalną” dopełnia wiedzę historyczną na temat KL Stutthof i pozwala na społeczną analizę zjawiska pamięci o Holocauście. Analiza dysonansu przestrzeni mentalnej jest drugim ważnym elementem projektu. Dokonywana będzie ona w ramach dyskursu: antropologii przestrzeni, antropologii pamięci, antropologii literatury postholocaustowej, tanatoturystyki oraz kognitywistyki. Podstawą do powyższych rozważań staną się badania terenowe.

Projekt ma charakter interdyscyplinarny. Łączy metody pochodzące z zakresu antropologii kultury z metodami antropologii literatury, a jego celem jest zastosowanie warsztatu pisarskiego do opisu obserwowanej rzeczywistości. Do tej pory biografia krajobrazu KL Stuthof i wsi Sztutowo rozumiana była jako „historia zapisana w pamięci człowieka”, a kluczem do jej odczytania było podjęcie dialogu z osobą użytkującą krajobraz, czyli członkiem wspólnoty lokalnej, byłym więźniem obozu pracownikiem muzeum, czy turystą. Dialog zakładał „przeprowadzenie wywiadu etnograficznego” i został zrealizowany w ramach projektu „Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego”. Wyniki prowadzonych wówczas badań okazały się na tyle interesujące (pod kątem akademickim, jak i społecznym), iż kontynuacja projektu wydała się priorytetowa. Kolejna edycja badań zatytułowana jest „Sztutowo czy Stutthof? Reportaże z terenu” i zakłada nie tylko przeprowadzenie dialogu ze świadkiem historii oraz dokonanie jego naukowego opisu, ale także stworzenie opisu literackiego, który będzie przestępny dla czytelnika z poza środowiska akademickiego, zwłaszcza dla wspólnoty lokalnej pochodzącej ze Sztutowa i okolic.
Analiza problemu badawczego, jak i późniejszy opis zostaną wykonana w trzech perspektywach badawczych.

Perspektywy badawcze:
- CZŁOWIEK: mieszkaniec regionu, mieszkaniec wsi Sztutowo oraz gminy, pracownik Muzeum Stutthof, turysta, badacz;
- PRZESTRZEŃ: Żuławy i Mierzeja, wsie leżące w pasie nadmorskim, wieś Sztutowo, teren byłego KL Stutthof, teren Muzeum Stutthof;
- CZAS: narracja o przeszłości (rekonstrukcja rzeczywistości przedwojennej, rzeczywistości wojennej, funkcjonowanie KL Stutthof, oraz czasy powojenne), dokumentowanie codzienności, planowanie przyszłości.

2. Cele:

- przeprowadzenie warsztatów etnologiczno-pisarskich we współpracy Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej oraz Zakładu Antropologii Literatury UAM w Poznaniu;
- przeprowadzenie etnologicznych badań terenowych oraz opracowanie zbioru tekstów (reportaże, eseje) na podstawie zebranych informacji;
- praktyczne wykorzystanie wiedzy i umiejętności wynikającej ze specyfiki wiedzy etnologicznej;
- kształcenie krytycznego podejścia w analizowaniu literatury dot. Zagłady;
- przeprowadzenie badań ankietowych wśród turystów na terenie Muzeum Stutthof (w ramach badań nad tanatoturystyką).

3. Założenia:

- Projekt zakłada podejście interdyscyplinarne, które realizowane będzie zarówno na gruncie metodologicznym, jak i empirycznym (prace terenowe). Współpraca między etnologami i polonistami (krytykami literackimi) pozwala na nowatorskie wykorzystanie materiałów terenowych oraz stwarza płaszczyznę wymiany doświadczeń.
- Wspólna praca podczas zbierania materiałów terenowych oraz późniejszej pracy nad jego opracowaniem, selekcją i odpowiednim zaprezentowaniem pozwoli na prezentowanie wiedzy naukowej w środowisku pozanaukowym.
- Przeprowadzenie badań terenowych i opracowywanie ich wyników odbywać się będzie z uwzględnieniem dwóch kontekstów: społeczno-regionalnego (tworzącego tzw.: „wiedzę lokalną” i stanowiącego budulec pamięci o przeszłości) oraz martyrologiczno-historycznego (tworzącego „wiedzę profesjonalną” i stanowiącego przyczynek do analizy z perspektywy historii).

4. Uczestnicy projektu – 20 osób:

- Studenci etnologii UAM – 7 osób,
- Studenci polonistyki UAM – 7 osób,
- Doktoranci UAM – 1 osoba,
- Pracownicy naukowi UAM – 3 osoby,
- Pracownicy Muzeum Stutthof – 2 osoby.
Studenci pracują w interdyscyplinarnych zespołach
Za udział w warsztatach studenci otrzymują 4 ECTS

5. Przebieg warsztatów:

5. 1. Etap warsztatowy – antropologiczny

Praca na źródłach wywołanych: (a) obserwacja uczestnicząca (obserwowanie codzienności badanej społeczności oraz jej interakcji z badaną przestrzenią zarówno na poziomie deklaratywnym jak i behawioralnym); (b) ankieta (krótkie pytania zamknięte o charakterze anonimowym skierowane do odwiedzających Muzeum przeprowadzone przed i po zwiedzeniu obiektu); (c) wywiad kwestionariuszowy (w pełni ustrukturowany wywiad, polegający na analizie konkretnego problemu badawcze); (d) wywiad biograficzny (wywiad nieustrukturyzowany, odwołujący się do pamięci, pozwalający świadkowi historii/informatorowi na swobodną opowieść na temat przeszłości);

Praca na źródłach zastanych: (a) analiza prywatnych zdjęcia i artefakty świadków historii/informatorów; (b) analiza prywatnych zapisków i wspomnień świadków historii/informatorów; (c) wykorzystanie literatury naukowej dotyczącej zagadnienia (historii KL Stutthof, regionu Żuław, teorii Holocaust and Genocide Studies); (d) praca na archiwalia (np.: mapy i zdjęcia pochodzące z Muzeum KL Stutthof i Biblioteki Publicznej w Sztutowie);

Rejestracja materiału: audio – rejestracja wywiadów, wizualna – wykonanie zdjęć (świadków, przestrzeni); prowadzenie dziennika badacza terenowego (ukazuje emocjonalny stan badacza i jego osobiste przemyślenia w ramach interakcji z przestrzenią fizyczną i mentalną).

5. 2. Etap warsztatowy – pisarski:

- część genologiczna: charakterystyka reportażu i eseju oraz innych gatunków pogranicznych, a zatem takich, które łączą perspektywę podmiotową badacza, zaangażowanie i wiedzę merytoryczną;
- krótki wykład na temat reprezentacji Zagłady w literaturze polskiej (ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji od połowy lat 80.);
- część praktyczna: analiza strategii pisarskich w konkretnych tekstach reporterskich i eseistycznych wybranych autorów;
- dyskusja na temat studenckich pomysłów na tekst i ewentualnych strategii pisarskich; lektura gotowych fragmentów i dyskusja.

5.3. Etap etyczny wymagany ze względu na podjęcie rozważań naukowych w ramach pracy z tematyką Zagłady i pamięcią informatorów obarczoną traumą (wojenną, przesiedleńczą), a także w związku w faktem zamieszkiwania badaczy w „przestrzeni naznaczonej” (Sztutowie, KL Stutthof). W ramach realizacji etapu etycznego podjęte zostaną następujące wątki:
- etyka prowadzenia wywiadu ze świadkiem;
- kodowanie danych osobowych;
- zachowanie badacza (a także turystów, społeczności lokalnej, w tym elit lokalnych) na terenie KL Stutthof;
- współczesne wystawiennictwo Zagłady w Polsce (w tym estetyka Zagłady);
- wykorzystanie „wiedzy lokalnej” do poszerzenia wiedzy na temat Holocaustu zgodnie z teorią rozwoju zrównoważonego, metodyki badań interwencyjnych i etyką badań antropologicznych.

5.4. Etap podsumowujący opracowanie tekstów na podstawie zebranego materiału badawczego oraz upowszechnienie efektów badań:
- książka będąca zbiorem tekstów (reportaże, eseje);
- przygotowanie wystawy fotograficznej;
- udział w konferencjach naukowych w środowiskach akademickich i muzealniczych;
- udział w konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Stutthof z okazji 50-lecia istnienia Muzeum.