Karty antropologiczne

karty antropologiczne osób pochodzących z Pomorza Gdańskiego wraz z opisem wyników badań

Interesującym zbiorem archiwalnym Muzeum Stutthof są karty antropologiczne, znalezione w Gdańsku podczas remontu budynku Akademii Medycznej.
14 lipca 1933 r., kilka miesięcy po objęciu stanowiska kanclerza przez Adolfa Hitlera, w III Rzeszy przyjęto „Ustawę o ochronie przed dziedzicznie obciążonym potomstwem”. Celem tej ustawy była ochrona czystości rasy poprzez wyodrębnienie ze społeczeństwa „istnień niewartych życia”. Do takich „istnień” zaliczano chorych psychicznie, alkoholików, włóczęgów, prostytutki, Żydów i Cyganów, określanych także jako „ekonomiczny ciężar”. Ustawa miała również kształtować w społeczeństwie ideę „uszlachetniania przez wytępienie”. Całe społeczeństwo w Rzeszy poddano systematycznym badaniom. W ramach badań zadawano pytania dotyczące występujących w rodzinie chorób, cech charakteru, upodobań i uzdolnień. Na podstawie wyników badań Instytut Higieny Rasowej wydawał świadectwo pochodzenia aryjskiego. Mierzono szerokości czoła, kąta dolnej szczęki, łuku jarzmowego, wysokości górnej partii twarzy, długości nasady nosa i wiele innych. Szczególną rolę przypisywano kształtowi czaszki, gdyż według decydentów Rzeszy, wskaźnikiem rozróżnienia rasy był stosunek miedzy długością i szerokością głowy. „Wysokowartościową rasę nordycką” oznaczała czaszka długa, natomiast czaszka krótka należała do osób „rasowo niskiej wartości”.
Podobne badania przeprowadzano także w Gdańsku. Pod koniec 1940 r. gauleiter okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie, Albert Forster, zaprosił na Pomorze antropologa z Jeny, prof. H.F. Günthera. Wynikiem tej wizyty było opracowane przez prof. Günthera memorandum o składzie rasowym ludności pomorskiej, co miało posłużyć planowej germanizacji Pomorza oraz wyselekcjonowaniu jednostek nieprzydatnych pod względem rasowym.
Jeszcze przed wybuchem wojny w III Rzeszy „jednostki aspołeczne” i „chorych społecznie”, w celu fizycznej eliminacji ze społeczeństwa niemieckiego osób z „defektem” na tle rasowym, zwożono do założonego w 1933 r. obozu koncentracyjnego Dachau. Jednocześnie przygotowywano się do akcji eutanazji. Reichsführer SS, H. Himmler, wypowiadał się z dumą o przeprowadzonej selekcji społeczeństwa niemieckiego: „Zabraliśmy się twardo do rzeczy i twardo uderzyliśmy, prawie bez litości zabieraliśmy ludzi. [...] Świadomie przystąpiliśmy do eliminowania podludzi, którzy znajdą się w każdym narodzie”.
W celu kamuflażu, obawiając się reakcji miejscowej ludności na otwarte potępianie przez narodowych socjalistów chorych, starców kaleki i pacjentów szpitali psychiatrycznych, stosowano określenia „śmierci z litości”, jako propozycję eutanazji z motywu litości. Pokazywano ludności filmy o jasno określona wymowie – „kto nie był zdrowy, silny, wydajny, ten szkodził zdrowemu trzonowi narodu i musiał być wytępiony”.
Szkoląc przyszłych wykonawców akcji eutanazji jako przykład podawano, jak w przyrodzie traktowane jest życie niegodne życia, jak „zdrowe zwierzęta zabijają chore”. Usprawiedliwieniem akcji eutanazji miały być oszczędności, jakie społeczeństwo niemieckie mogło uzyskać w wyniku likwidacji jednostek nieproduktywnych. Dokonano obliczeń według których utrzymanie dzienne jednego chorego pacjenta było wyższe, niż dzienny zarobek wykwalifikowanego robotnika, a w miejsce jednego szpitala dla umysłowo chorych można by wybudować kilkanaście jednorodzinnych domków.
Przygotowania do programu eksterminacji chorych psychicznie rozpoczęto w 1938 r., a prace nad programem Hitler powierzył przyszłemu naczelnemu lekarzowi NSDAP, Leonardowi Conti’emu,. W lutym 1939 r. utworzono Komisję Rzeszy do spraw naukowego rejestrowania ciężkich schorzeń o podłożu dziedzicznym i wrodzonym. Miała to być przykrywka dla akcji eutanazji dziecięcej. W lipcu 1939 r. powstała tajna komisja do przeprowadzania uśmiercania chorych pod kryptonimem T4 (nazwa przyjęta od siedziby urzędu w Berlinie, Tiergartenstrasse 4), w skład której wchodzili profesorowie psychiatrii i neurologii. Zadaniem komisji był wybór metod uśmiercania oraz opiniowanie przesyłanych ze szpitali psychiatrycznych wykazów chorych przeznaczonych do zagłady.
Pełna realizacja planów eutanazji nastąpiła w chwili wybuchu wojny. Pod koniec października 1939 r. Hitler podpisał pismo z datą wsteczną 1 września 1939 r., w którym upoważniał lekarzy do zapewnienia „łaskawej śmierci” osobom nieuleczalnie chorym.
Akcję mordowania psychicznie chorych rozpoczęto 22 września 1939 r. W sprawozdaniu z działalności SS-Wachsturmbann Eimann wyższy dowódca SS i policji w Gdańsku, Richard Hildebrandt pisał do Reichsführera SS, Heinricha Himmlera o zlikwidowaniu jesienią 1939 r. 1400 nieuleczalnie psychicznie chorych z pomorskich zakładów dla obłąkanych i 2000 nieuleczalnie chorych psychicznie z zakładu dla obłąkanych w Konradstein (Kocborowo) W trakcie pierwszych miesięcy okupacji stopniowo likwidowano pacjentów wszystkich szpitali psychiatrycznych na terenie Polski. Łącznie Jesienią i zimą 1939 – 1940 r. wymordowano w okupowanej Polsce od 10 000 do 15 000 chorych psychicznie. W organizowaniu masowego mordowania psychicznie chorych na Pomorzu Gdańskim uczestniczył bezpośrednio prof. Erich Grossmann, kierownik okręgowego urzędu zdrowia publicznego, osobisty lekarz gauleitera Alberta Forstera.

(dd)
(opracowano na podstawie: Y. Ternon, S. Helman, Historia medycyny SS czyli mit rasizmu biologicznego, Warszawa 1973; T. Matzek, Zamek śmierci Hartheim. Eutanazja w III Rzeszy, Warszawa 2004; Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, T. I, Warszawa 1970.)

karty antropologiczne osób pochodzących z Pomorza Gdańskiego wraz z opisem wyników badań
karty antropologiczne osób pochodzących z Pomorza Gdańskiego wraz z opisem wyników badań
karty antropologiczne osób pochodzących z Pomorza Gdańskiego wraz z opisem wyników badań