Polityka okupanta niemieckiego wobec polskich nauczycieli

Wśród pierwszych ofiar KL Stutthof byli polscy nauczyciele. W Gdańsku od 1 września 1939 r. aresztowano polską kadrę nauczycielską skupioną wokół polskiej Macierzy Szkolnej, której zarząd ślubował: Bronić będziemy na każdym kroku duszy dziecka polskiego przed germanizowaniem i szerzyć wśród ludności polskiej w Gdańsku znajomość języka i kultury polskiej; rozniecać będziemy w sercach jej miłość do Ojczyzny i budzić stale i systematycznie poczucie godności narodowej oraz ścisłej łączności z wielkim naszym Narodem. Tak nam dopomóż Bóg. Kolejno aresztowaniami objęto nauczycieli z innych miejscowości Pomorza Gdańskiego, które stopniowo zajmowali Niemcy. Aresztowano polskich nauczycieli w Bydgoszczy, Toruniu i Poznaniu, które to ośrodki, w chwili tworzenia się polskiego szkolnictwa w Niemczech po 1920 r., stanowiły główną bazę rekrutacji kadry nauczycielskiej kierowanej do polskich szkół znajdujących się na terenie Rzeszy. Po zajęciu całej Polski Niemcy kolejno przystąpili do likwidacji największych polskich ośrodków uniwersyteckich, aresztując i osadzając w obozach koncentracyjnych kadrę profesorską tych uczelni.

Względem polskich nauczycieli w Die Frage der Behandlung der Bevölkerung der ehemaligen polnischen Gebiete nach rassenpolitischen Gesichtspunkten (Kwestia traktowania ludności byłych dzielnic polskich pod względem rasowo-politycznym,) wydano odpowiednie wytyczne:
Ponieważ nauczyciel polski, a niekiedy jeszcze bardziej nauczycielka polska, są wybitnymi i poważnymi pod względem politycznym szerzycielami polskiego szowinizmu, więc wydaje się, że nie będzie można ich zostawić w szkolnictwie. Dlatego wydaje się wskazanym zlecić później wysłużonym policjantom polskiej policji rezerwatu polskiego nauczanie w szkołach ludowych. W ten sposób byłoby zbyteczne tworzenie seminariów nauczycielskich. Nauczycielki polskie trzeba w każdym razie natychmiast usunąć od nauki, ponieważ wywierają one niepomiernie większy wpływ na wychowanie polityczne dziecka, niż nauczyciel. Miejscem, w którym osadzono najwięcej polskich nauczycielek, w tym nauczycielki polskich szkół z Wolnego Miasta Gdańska, z całego okupowanego kraju był kobiecy obóz koncentracyjny Ravensbrück.

Jednym z najważniejszych elementów polityki germanizacyjnej na zagarniętych przez Prusy ziemiach polskich, którą rozpoczęto już w 1772 r,. była likwidacja polskiego szkolnictwa i polskiej mowy. Zamykano polskie szkolnictwo ludowe i średnie, a na Warmii, Pomorzu i na Śląsku dążono również do germanizacji duchowieństwa, które broniło przed narzuceniem niemieckiej mowy polskiemu społeczeństwu. Po 1795 r., państwo prusko – brandenburskie w ekspansji swej na wschód zagarnęło Polsce szereg ziem, których posiadanie uważało ono za nieodzowny składnik swojej egzystencji, a ich germanizacja traktowana była w tym okresie jako skuteczny środek osłabienia polskości i zmuszenia jej do rezygnacji z dążeń niepodległościowych.

Polityka germanizacyjna Fryderyka II nakazywała polskim poddanym wpajać język niemiecki, który uważał za: będący najlepszym środkiem wydźwignięcia ich z nieokrzesanego barbarzyństwa.

Zarządzający, po trzecim rozbiorze, Górnym Śląskiem minister Karl Georg Heinrich von Hoym uważał, że najlepszym środkiem, który by uzdrowił zaniedbanego górnośląskiego chłopa, jest wyuczenie go języka niemieckiego: w końcu niemiecka mowa jest dlań w pierwszym rzędzie tym środkiem pomocniczym, dzięki któremu jego kultura najlepiej może posunąć go dalej.

Wzmożona germanizacja szkolnictwa nastąpiła po upadku powstania listopadowego i po zjednoczeniu w 1871 r. Niemiec. Na Śląsku język polski pozostał warunkowo jedynie w niższych klasach szkół elementarnych, dopóki dzieci nie opanowały język niemiecki. Fakultatywnie utrzymano tam naukę religii w języku polskim. W prowincji pruskiej pozwolono na lekcje religii i śpiewu katolickiego w języku polskim w szkołach ludowych,w Poznańskiem szkoły ludowe zniemczono, utrzymując język polski jako przedmiot oraz polską naukę religii. Wywierano jednak nacisk na rodziców, żeby posyłali swoje dzieci na religię w języku niemieckim, ograniczając stopniowo liczbę szkół i klas z nauką religii w języku polskim.

Podczas sprawowania urzędu kanclerza Niemiec przez Otto von Bismarcka wydano szereg rozporządzeń administracyjnych, w celu całkowitej germanizacji szkolnictwa ludowego i średniego we wszystkich trzech częściach zaboru pruskiego, usunięto język polski z sądownictwa i administracji państwowej i samorządowej, zniemczano nazwy miejscowości oraz nazwiska mieszkańców, ograniczając w ten sposób prawa obywatelskie polskiej ludności.

Walkę z polskością kontynuowała III Rzesza, początkowo na ziemiach, które po traktacie wersalskim pozostały w rękach niemieckich – na Śląsku, Warmii i Mazurach, na Powiślu i Pomorzu Środkowym. Tam też najwcześniej, bo już od połowy sierpnia 1939 r. rozpoczęły się aresztowania działaczy Związku Polaków w Niemczech. Aresztowano wszystkich pracowników Związku Polaków w Niemczech i Związku Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech, opieczętowano polskie biblioteki, a lokale szkół polskich na terenach przygranicznych rekwirowano na potrzeby wojska niemieckiego. 25 sierpnia 1939 r., w przeddzień planowanego początkowo ataku na Polskę, aresztowano działaczy Związku Polaków i Związku Polskich Towarzystw Szkolnych, nauczycieli oraz spółdzielców w powiecie złotowskim i sztumskim.

W raporcie Dr. Wetzel’a i dr. Hecht’a jasno też określono cel polityki niemieckiej wobec Polaków z ziem wcielonych do III Rzeszy: Celem niemieckiej polityki na nowym obszarze Rzeszy jest wytworzenie rasowo, a tym samym duchowo-psychicznej narodowo-politycznej jednolitej ludności niemieckiej. Stąd wynika, że wszelkie, nie nadające się do zniemczenia elementy bezwzględnie muszą być usunięte.

[…] Językiem urzędowym we wszelkich urzędach, także przed sądem, jest wyłącznie język niemiecki. Język Polski w żadnym wypadku nie może być dopuszczony. Także pisma do władz powinny być pisane w języku niemieckim, inaczej nie powinny być uwzględnione. Językiem targowym może być tylko język niemiecki.

Podkreślano: że celem wszelkich zarządzeń ustawowych i administracyjnych jest osiągnięcie za pomocą jakichkolwiek środków jak najrychlejszego zniemczenia nie niemieckich warstw ludności.[…]

Dlatego: Szkoły polskie przestaną odtąd istnieć w dzielnicach wschodnich. W ogóle istnieć będą tylko szkoły niemieckie z nauką oczywiście wybitnie narodowo-socjalistyczną. Polakom i niedostatecznie zniemczonym, członkom niemiecko-polskich warstw mieszanych nie wolno uczęszczać do niemieckich uniwersytetów, szkół fachowych oraz wyższych i średnich szkół. Dzieci tych warstw wtedy dopiero dopuszczone zostaną do tych szkół, gdy wstąpią do Hitler Jugend i przez nią zgłoszone zostaną. Powinny być zabronione nabożeństwa w języku polskim. Nabożeństwa katolickie, a także ewangelickie, odprawiać wolno tylko wyłącznie w języku niemieckim specjalnie wybranym duchownym ze świadomością niemieckości.[...] Polskie święta kościelne zostaną skasowane. Dozwolone są jedynie święta obu wyznań uznane w Rzeszy.

Odnośnie Generalnego Gubernatorstwa, określanego jako „rezerwat polski”,w raporcie dr Wetzel’a i dr. Hecht’a stwierdzono, że w obawie przed: potężnymi walorami polsko-katolickiego ideału narodowego o polskim wielkim królestwie [...] badać trzeba starannie i krytycznie wszelkie dążenia do samodzielności kulturalno-narodowej. Uniwersytety i wszelkie szkoły wyższe, szkoły fachowe i szkoły średnie były zawsze środowiskami szowinistyczno-polskiego wychowania i dlatego powinny być zamknięte. Dozwolone zostaną jedynie szkoły ludowe, wolno w nich wszakże uczyć tylko rzeczy podstawowych: rachunków, czytania i pisania. Nauka przedmiotów ważnych pod względem narodowym jak geografia, historia, historia literatury, jak również gimnastyka, są niedopuszczalne. Natomiast wskazane jest przez szkołę przygotowanie do zawodu gospodarczo-rolnego, leśnego i prostego przemysłowo-rzemieślniczego.

Jesienią 1939 r. część nauczycieli z Pomorza Gdańskiego rozstrzeliwano w egzekucjach bezpośrednich, m. in. w Lasach Szpęgawskich i w Lasach Piaśnickich, część polskich nauczycieli osadzonych jesienią 1939 r. w obozie Stutthof, w tym księża, którzy aktywnie uczestniczyli w działalności Macierzy Szkolnej w Wolnym Mieście Gdańsku, została rozstrzelana 11 stycznia i 22 marca 1940 r., inni, jak kadra nauczycielska Polskiego Gimnazjum w Kwidzynie i pracownicy Szkoły Morskiej w Gdyni, zostali wywiezieni w kwietniu 1940 r. do KL Sachsenhausen, a stąd do KL Mauthausen-Gusen, inni zamordowani zostali w KL Stutthof, jak działacz polonijny, rektor szkoły w Letnicy Antoni Michna.

(dd)
(Opracowano na podstawie: Die Frage der Behandlung der Bevölkerung der ehemaligen polnischen Gebiete nach rassenpolitischen Gesichtspunkten; J. Feldmann, Bismarck a Polska, Warszawa 1980; W XV-lecie Macierzy Szkolnej w Gdańsku 1921-1936, Gdańsk 1936.)